Rita Petro (Filipi) est née à Tirana (Albanie) le 13 mars 1962. Elle est diplômée de l’Université de Tirana en langue et littérature albanaises (1980-1984), se spécialisant ensuite en philosophie et culture antiques à l’Université d’Athènes. Elle a été rédactrice et spécialiste didactique (1985-2000) à la maison d’édition de l’État.
En 2000, elle cofonde la maison d’édition Albas (Albanie, Kosovo, Macédoine du Nord et Preševo). De plus, elle est coautrice de 45 manuels au sujet de la littérature et la langue albanaise.
Elle s’est taillé une place dans la littérature albanaise contemporaine pour enfants et adultes avec les titres suivants :
Vargje të përfolura, 1993
Shija e instinktit, 1998
Këtu poshtë këndohet live, 2002
Vrima, Tiranë, 2014
Lindur së prapthi, 2022
Petro est lauréate du prix « Onufri » (1999), du « Prix pour une Carrière en Poésie » (2014), et du prix national bibliophile « Lumo Skëndo » (2014) avec le poème « Vrima » comme sa publication la plus saluée par la critique, ainsi que la plus controversée, car contestée par l’opinion d’une société conservatrice.
Petro est une personnalité publique connue, très active dans les médias, se servant de ses propres expériences et de son art pour partager des messages encourageants au sujet des droits de la femme et de l’émancipation de la société.
Le roman narre les impressions de la protagoniste, basées sur des souvenirs de sa plus tendre enfance à la maturité lors de l’ère communiste en Albanie.
L’enfant/ la fille se voit attribuer le nom « née-à-l’envers » par sa famille. Elle marche d’abord sur ses mains, regardant le monde d’en bas et tendant vers le ciel. Lorsqu’elle grandit et met les pieds sur terre, elle comprend les vérités de la réalité quotidienne, et sa rébellion interne débute.
L’appartement du personnage se situe dans un espace restreint qui mène symboliquement aux frontières closes de l’Albanie communiste. À la gauche de l’immeuble se trouve l’église orthodoxe, reconvertie en gymnase. À sa droite, l’église catholique, reconvertie en salle de cinéma pour jeunes, nommé « Kino Rinia ». Un peu plus loin, la mosquée, reconvertie en société urbaine de panneaux d’affichage communistes. Devant l’immeuble, « Rruga e Ambasadave », la rue sur laquelle se trouvent toutes les ambassades ; il est interdit de jouer avec leurs camarades étrangers.
Dans cette topographie, toute une ville, une vie, une ère est en mouvement ; les rêves surgissent et s’écroulent, des ennemis sont imaginés, des crimes sont commis, des poèmes interdits sont lus, et des bébés malheureux sont engendrés.
Excerpt
Fantazma ujk dhe Mili
Gjumi më doli nga disa zhurma të mbytura. I hodha sytë te muri në të djathtën time, ku u shfaq një fantazmë hije. Pastaj doli fytyra në profil e një ujku me gojën e hapur. I dukeshin dhe dhëmbët. Bëri një si hedhje drejt një gjëje të vogël që lëvizte para tij. Pastaj u zhduk.
Isha mësuar që në errësirën e natës t’ia ngulja sytë murit, ku shfaqeshin forma hijesh nga më të ndryshmet. Pastaj ato zhdukeshin dhe shihja vetëm dritat që hynin në dhomë nga rruga. Motra gjithnjë flinte e qetë. Unë përgjoja. Prisja zhurmën e makinës që vinte nga rruga përballë pallatit tonë. Dhe, fap, pas zhurmës, muri mbushej me figura të ndryshme gjethesh, degësh që zgjateshin si krahë fantazmash. Dhe pasi deformoheshin në zgjatim e zgjerim, zhdukeshin për fare.
Por sot e ndjeva se pashë një fantazmë të vërtetë dhe një ujk të vërtetë. Ata donin t’i bënin keq diçkaje që guxonte të lëvizte. Ngrita veshët si ai lepurushi i përrallës së djeshme, që dëgjova në mbrëmje në radio. Këmbakëmbës i ishte vënë ujku pas. Papritmas dëgjova zhurmë hapash mbi tavan. Dhe, ja, gërvishtje te dera. Duhet ta shpëtoja se s’bën. Hodha batanijen dhe doja të ngrihesha, por nuk mund të lëvizja fare. Papritmas ndjeva që trupi m’u ngrit lart, pastaj këmbët m’u ulën në tokë. Doja të ecja me duar, se e kisha më kollaj. Por pastaj ndërrova mendje. Ngrita krahët para. Shtëpia nxinte. Nga dritarja nuk po futej më asnjë dritë rruge. Duhet të gjeja derën që ta futja lepurushin brenda. Duart m’u përplasën në një mur.
‒ Zemër, ‒ dëgjoj pëshpëritjen e mamit te veshi. ‒ Eja këtej me ngadalë.
Dhe dora e saj më mbuloi me kujdes me batanije, duke më lënë jashtë vetëm hundën.
Kur hapa sytë, një rreze dielli ishte futur përmes hapësirës mes dy perdeve. Zgjata dorën ta kapja. Nëpër dhomë ndriçonin ca si forma rrathësh të vegjël ngjyra-ngjyra si ylber. U ngrita dhe fillova t’i ndjek pas.
‒ Nuk e kap dot dritën, ‒ më tha motra. – Kot lodhesh.
‒ Si jo, ‒ i thashë dhe vazhdova lojën time duke folur me vete. Motra doli nga dhoma. Pas pak hyri në dhomë mami. Kur më pa ashtu, doli dhe dëgjova se i tha babit që unë duhet të kontrollohesha te një doktor. Pastaj dëgjova dhe fjalën sona... sonamb... sonambul.
Atë kohë ra dera dhe hyri brenda xhaxhi Stefi, rrobaqepësi më i mirë në botë, sipas mamit. Ndërsa gruaja e tij, teta Dhora, ishte grua zonjë. Ata ishin komshinjtë tanë. Fjala zonjë ishte e ndaluar, por mami thoshte se e përdorte jo në atë kuptim atë fjalë.
‒ E morët vesh çfarë ka ndodhur me komshinjtë tuaj ngjitur? ‒ tha xhaxhi Stefi.
‒ Jo, ‒ u përgjigj e trembur mami.
‒ Kanë ikur, ‒ zbuloi me zë të lartë të fshehtën e frikshme xhaxhi Stefani.
‒ Sa të fshehtë paskan qenë, ‒ tha mami.
‒ Do t’i kenë hequr. Dje kam dëgjuar zhurma natën. I paskan internuar, ‒ tha babi.
“Edhe unë, edhe unë kam dëgjuar zhurma, kam parë dhe fantazma. Kam parë dhe gojën me dhëmbë të ujkut”, doja të bërtisja. Po e mbylla gojën dhe ngrita lart veshët të dëgjoja më shumë.
‒ Brenda natës?! – mami vazhdonte të ishte e habitur.
‒ Në fakt, ia kishin vënë syrin. Mua më kanë pyetur disa herë: “Hë si sillet ai që e ka gruan bullgare?”
‒ Po ti?
‒ Normal të vërtetën u kam thënë. Njerëz shumë të mirë. Kalojmë mirë bashkë, ‒ tha babi.
‒ Të huajt dihet i kanë në vëzhgim. Atë të shkretën as e kanë lënë të shkojë në Sofje, ku ka familjarët, ‒ tha mami.
‒ Edhe mua më kanë pyetur, ‒ tha xhaxhi Stefi me zë më
të ulët se babi. – Edhe unë të njëjtën gjë u kam thënë. Nuk mund të sajoj. Njerëz të mirë ishin.
“Pra, ata nuk janë më ‒ mendova. ‒ Ishin, tha xhaxhi Stefi.”
As Mili nuk është më. Ishte, sipas xhaxhi Stefit. Pra, Milin unë nuk do ta shihja më kurrë prapa atyre harqeve prej hekuri të lakuara, që i ndanin të dyja ballkonet e apartamenteve tona. Mili ishte aq i bukur, me fytyrë rrumbullake, me vrima te faqet kur qeshte, me flokët e drejtë si të lëpirë e të ndarë anash me një vijë të dukshme. Një ditë kisha dëgjuar gjyshen që i thoshte mamit: “Të voglën ta martojmë me Milin”.
Me Milin luanim gjithnjë pa e kapërcyer gardhin. Na pëlqenin ato harqet e bukura që na ndanin dhe të gjitha lojërat i sajonim në përshtatje me to. Shkëmbenim librat. Ai kishte libra më të bukur se librat e mi, që shumica ishin bardhezi. Sa të bukura ishin ilustrimet me ngjyra! Librat më të bukur i kishte me ca shkronja që nuk i kuptoja. Mami thoshte që i ka në gjuhën e nënës. Gjuha ime e nënës ishte shqipja, ndërsa e Milit bullgarishtja. Unë vetëm mund t’i soditja ato figura të mrekullueshme, ndërsa Mili i lexonte dhe m’i tregonte edhe mua historitë. Janë përralla bullgare, thoshte mami. Kur vinte ora e ngrënies së çokollatës, unë e nxirrja nga xhepi dhe e ndaja me të. Ndërsa ai më zgjaste një ëmbëlsirë të veçantë, që e bënte mami i tij. Edhe ëmbëlsira sikurse librat, ishte bullgare ose specialitet bullgar, siç thoshte mami im. Se ajo merrte përherë një kafshatë nga ëmbëlsira që më kishte dhënë Mili. Mili kishte dhe një mace. Ngjyrëdhelpër, i thosha unë. Për të vetmen që mami nuk thoshte se ishte bullgare. Nuk e di pse e kisha quajtur Ngjyrëdhelpër. Mbase sepse një natë po shihja një ëndërr. Krevati im ishte afër ballkonit. Në ëndërr po shihja një dhelpër që m’i kishte ngulur sytë dhe po tallej me mua. Ajo afroi fytyrën aq shumë te hunda ime, sa më doli gjumi e frikësuar. Aty te krevati pashë vërtet një dhelpër të vogël. Thirra e frikësuar fort dhe mami erdhi në moment dhe më qetësoi. “Është macja e Milit, ‒ më tha, ‒ është futur nga dera e ballkonit. E sheh që e ke lënë hapur?”
Fantazma ujk dhe Mili
Gjumi më doli nga disa zhurma të mbytura. I hodha sytë te muri në të djathtën time, ku u shfaq një fantazmë hije. Pastaj doli fytyra në profil e një ujku me gojën e hapur. I dukeshin dhe dhëmbët. Bëri një si hedhje drejt një gjëje të vogël që lëvizte para tij. Pastaj u zhduk.
Isha mësuar që në errësirën e natës t’ia ngulja sytë murit, ku shfaqeshin forma hijesh nga më të ndryshmet. Pastaj ato zhdukeshin dhe shihja vetëm dritat që hynin në dhomë nga rruga. Motra gjithnjë flinte e qetë. Unë përgjoja. Prisja zhurmën e makinës që vinte nga rruga përballë pallatit tonë. Dhe, fap, pas zhurmës, muri mbushej me figura të ndryshme gjethesh, degësh që zgjateshin si krahë fantazmash. Dhe pasi deformoheshin në zgjatim e zgjerim, zhdukeshin për fare.
Por sot e ndjeva se pashë një fantazmë të vërtetë dhe një ujk të vërtetë. Ata donin t’i bënin keq diçkaje që guxonte të lëvizte. Ngrita veshët si ai lepurushi i përrallës së djeshme, që dëgjova në mbrëmje në radio. Këmbakëmbës i ishte vënë ujku pas. Papritmas dëgjova zhurmë hapash mbi tavan. Dhe, ja, gërvishtje te dera. Duhet ta shpëtoja se s’bën. Hodha batanijen dhe doja të ngrihesha, por nuk mund të lëvizja fare. Papritmas ndjeva që trupi m’u ngrit lart, pastaj këmbët m’u ulën në tokë. Doja të ecja me duar, se e kisha më kollaj. Por pastaj ndërrova mendje. Ngrita krahët para. Shtëpia nxinte. Nga dritarja nuk po futej më asnjë dritë rruge. Duhet të gjeja derën që ta futja lepurushin brenda. Duart m’u përplasën në një mur.
‒ Zemër, ‒ dëgjoj pëshpëritjen e mamit te veshi. ‒ Eja këtej me ngadalë.
Dhe dora e saj më mbuloi me kujdes me batanije, duke më lënë jashtë vetëm hundën.
Kur hapa sytë, një rreze dielli ishte futur përmes hapësirës mes dy perdeve. Zgjata dorën ta kapja. Nëpër dhomë ndriçonin ca si forma rrathësh të vegjël ngjyra-ngjyra si ylber. U ngrita dhe fillova t’i ndjek pas.
‒ Nuk e kap dot dritën, ‒ më tha motra. – Kot lodhesh.
‒ Si jo, ‒ i thashë dhe vazhdova lojën time duke folur me vete. Motra doli nga dhoma. Pas pak hyri në dhomë mami. Kur më pa ashtu, doli dhe dëgjova se i tha babit që unë duhet të kontrollohesha te një doktor. Pastaj dëgjova dhe fjalën sona... sonamb... sonambul.
Atë kohë ra dera dhe hyri brenda xhaxhi Stefi, rrobaqepësi më i mirë në botë, sipas mamit. Ndërsa gruaja e tij, teta Dhora, ishte grua zonjë. Ata ishin komshinjtë tanë. Fjala zonjë ishte e ndaluar, por mami thoshte se e përdorte jo në atë kuptim atë fjalë.
‒ E morët vesh çfarë ka ndodhur me komshinjtë tuaj ngjitur? ‒ tha xhaxhi Stefi.
‒ Jo, ‒ u përgjigj e trembur mami.
‒ Kanë ikur, ‒ zbuloi me zë të lartë të fshehtën e frikshme xhaxhi Stefani.
‒ Sa të fshehtë paskan qenë, ‒ tha mami.
‒ Do t’i kenë hequr. Dje kam dëgjuar zhurma natën. I paskan internuar, ‒ tha babi.
“Edhe unë, edhe unë kam dëgjuar zhurma, kam parë dhe fantazma. Kam parë dhe gojën me dhëmbë të ujkut”, doja të bërtisja. Po e mbylla gojën dhe ngrita lart veshët të dëgjoja më shumë.
‒ Brenda natës?! – mami vazhdonte të ishte e habitur.
‒ Në fakt, ia kishin vënë syrin. Mua më kanë pyetur disa herë: “Hë si sillet ai që e ka gruan bullgare?”
‒ Po ti?
‒ Normal të vërtetën u kam thënë. Njerëz shumë të mirë. Kalojmë mirë bashkë, ‒ tha babi.
‒ Të huajt dihet i kanë në vëzhgim. Atë të shkretën as e kanë lënë të shkojë në Sofje, ku ka familjarët, ‒ tha mami.
‒ Edhe mua më kanë pyetur, ‒ tha xhaxhi Stefi me zë më të ulët se babi.
– Edhe unë të njëjtën gjë u kam thënë. Nuk mund të sajoj. Njerëz të mirë ishin.
“Pra, ata nuk janë më ‒ mendova. ‒ Ishin, tha xhaxhi Stefi.”
As Mili nuk është më. Ishte, sipas xhaxhi Stefit. Pra, Milin unë nuk do ta shihja më kurrë prapa atyre harqeve prej hekuri të lakuara, që i ndanin të dyja ballkonet e apartamenteve tona. Mili ishte aq i bukur, me fytyrë rrumbullake, me vrima te faqet kur qeshte, me flokët e drejtë si të lëpirë e të ndarë anash me një vijë të dukshme. Një ditë kisha dëgjuar gjyshen që i thoshte mamit: “Të voglën ta martojmë me Milin”.
Me Milin luanim gjithnjë pa e kapërcyer gardhin. Na pëlqenin ato harqet e bukura që na ndanin dhe të gjitha lojërat i sajonim në përshtatje me to. Shkëmbenim librat. Ai kishte libra më të bukur se librat e mi, që shumica ishin bardhezi. Sa të bukura ishin ilustrimet me ngjyra! Librat më të bukur i kishte me ca shkronja që nuk i kuptoja. Mami thoshte që i ka në gjuhën e nënës. Gjuha ime e nënës ishte shqipja, ndërsa e Milit bullgarishtja. Unë vetëm mund t’i soditja ato figura të mrekullueshme, ndërsa Mili i lexonte dhe m’i tregonte edhe mua historitë. Janë përralla bullgare, thoshte mami. Kur vinte ora e ngrënies së çokollatës, unë e nxirrja nga xhepi dhe e ndaja me të. Ndërsa ai më zgjaste një ëmbëlsirë të veçantë, që e bënte mami i tij. Edhe ëmbëlsira sikurse librat, ishte bullgare ose specialitet bullgar, siç thoshte mami im. Se ajo merrte përherë një kafshatë nga ëmbëlsira që më kishte dhënë Mili. Mili kishte dhe një mace. Ngjyrëdhelpër, i thosha unë. Për të vetmen që mami nuk thoshte se ishte bullgare. Nuk e di pse e kisha quajtur Ngjyrëdhelpër. Mbase sepse një natë po shihja një ëndërr. Krevati im ishte afër ballkonit. Në ëndërr po shihja një dhelpër që m’i kishte ngulur sytë dhe po tallej me mua. Ajo afroi fytyrën aq shumë te hunda ime, sa më doli gjumi e frikësuar. Aty te krevati pashë vërtet një dhelpër të vogël. Thirra e frikësuar fort dhe mami erdhi në moment dhe më qetësoi. “Është macja e Milit, ‒ më tha, ‒ është futur nga dera e ballkonit. E sheh që e ke lënë hapur?”
Excerpt - Translation
Translated into English by Suzana Vuljevic
Mili and the Ghost Wolf
I was woken up by several muffled sounds. My eyes darted toward the wall on my right where a dark shadow appeared. I made out the side profile of a wolf with its mouth open wide. You could make out the teeth as well. The wolf sprung for something small stirring in front of it, and then disappeared.
I got into the habit of staring at the wall at night, making out all kinds of shapes and shadows. Then they would all disappear and I’d see only the light peeking in from the street. My sister slept soundly through it all. I kept close watch. I’d wait for the sound of the car that came from the street in front of our building. Then, wham, after the noise, the wall was filled with all kinds of different shapes, leaves, branches that stretched out like ghost wings. Then they’d become deformed in the lengthening and expanding, then disappear altogether.
But today I sensed that I had seen a real ghost and a real wolf. They wanted to do bad to something that dared to move. My ears perked up like the bunny from the fairytale I’d heard on the evening radio the night before. The wolf was on his tail. Suddenly, I heard the sound of footsteps on the ceiling. And, there, scratches on the door. I had to rescue him – how could I not. I threw the blanket off me and tried to get up but I couldn’t move a muscle. Without warning, I felt my body float, and then my feet settled to the ground. I wanted to walk on my hands because it came more easily to me. But then I changed my mind. I raised my hands. The house was pitch black. There were no rays of light coming through the window from the street. I had to find the door so that I could let the bunny in. My arms hit a wall.
“Sweetheart,” I heard my mother whisper in my ear. “Come this way, slowly.”
And she covered me gently with a blanket, leaving only my nose exposed.
When I opened my eyes, a ray of sunlight had made its way through the crevice between two curtains. I extended my arm to grab it. Throughout the room all kinds of small, colorful circles lit up like a rainbow. I got up and followed them.
“You can’t catch it,” my sister said to me. “You’re wasting your time.”
“Why not,” I said, continuing to play my game and talk to myself. My sister left the room and my mom entered after some time. When she saw me, she left and I heard her tell my dad that I needed to be checked out by a doctor. Then I heard the word sona..sonamb…sonanbul.
The doorbell rang and Uncle Stefi, the best tailor in all the world according to my mother, came strolling in. His wife, on the other hand, Auntie Dora, was a real lady. They were our neighbors. The word “lady” was forbidden, but mom said that she used it in another sense.
“Did you hear what happened with your next-door neighbors?” Uncle Stefi said.
“No,” Mom replied warily.
“They left,” Uncle Stefani revealed the secret loudly.
“They were so sneaky,” my mom said.
“They must’ve gotten rid of them. I heard noises last night. They must’ve interned them,” Dad said.
“Me too, I heard the noises too, and I saw ghosts. I saw the mouth and the teeth of a wolf,” I wanted to shout. But I shut my mouth and perked up my ears so I could listen more closely.
“In the night?!” Mom was still confused.
“In fact, they were onto them. They asked me a bunch of times: So, what’s with the guy with the Bulgarian wife?”
“What’d you say?”
“The truth of course. That they’re good people. That we got along well,” Dad said.
“You can be sure that they have their eyes on the foreigners. They didn’t even let the poor girl go to Sofia to see her family,” Mom said.
“They asked me, too,” Uncle Stefi said in a quieter voice. “I said the same thing to them. I can’t say something that’s not true. They’re good people.”
“Well, they’re not anymore,” I thought to myself. “Were,” Uncle Stefi said.
Mili isn’t any more either. He was, according to Uncle Stefi.
In fact, I wouldn’t see Mili behind those curved iron arches that separated our two balconies ever again. Mili was so handsome. He had a round face, dimples that formed when he laughed, straight hair as if slicked and parted in a clear line. One day I heard my grandma tell Mom: “We’ll marry the little one off to Mili.”
We always played with Mili without jumping over the fence. We liked those beautiful arches that separated us and all of our games were modified to accommodate them. We exchanged books. His books were nicer than mine, most of which were black and white. How beautiful color illustrations were! The nicest books had some letters that I didn’t understand. Mom said that they were in his mother tongue. My mother tongue was Albanian, his was Bulgarian. I could only stand by and watch those wondrous figures, while Mili read and told me their stories. They’re Bulgarian fairytales, Mom would say. When it came time to have our chocolate, I took mine out of my pocket and split it with him, and he’d offer me a special treat that his mom made him. And the sweets, just as the books, were Bulgarian or a Bulgarian specialty, as my mom said. She always took a bite of the treats that Mili gave me. Mili had a cat. It was the color of a fox, I’d say, and it was the only thing that mom didn’t say was Bulgarian. I don’t know why I called it fox-colored. Maybe because I had a dream one night. My bed was near the balcony. I dreamt that a fox narrowed its eyes on me and taunted me. It drew its face so close in on mine that I woke up from fright. I saw an actual fox, a small one, by the bed. Frightened, I called for my mom and she burst into the room to console me. “It’s Mili’s cat,” she said. “It came in through the door of the balcony. You see? You left the door open.”